Historia: Chronologia starożytnej Mezopotamii

Sumer IV tys.- 2350 p.n.e.

Sumerowie stworzyli kulturę, która najsilniej oddziaływała na terytorium całego dzisiejszego Iraku, północnej Syrii, południowo-wschodniej Turcji i południowo-zachodniego Iranu.

Prowadzili oni osiadły tryb życia, zajmując się uprawą ziemi, hodowlą bydła, rybołówstwem, handlem i rzemiosłem. Zorganizowani byli w strukturach rodowych i plemiennych. Utworzyli pierwsze miasta-państwa już w ok. 3000 r.p.n.e., źródła mówią o dwunastu sumeryjskich miastach: Eridu, Uruk i Ur, Akszak, Adab, Larsa, Umma, Sippar, Lagasz, Nippur, Szurupak, Kisz.

Miasta były ośrodkami niezależnymi, toczącymi między sobą częste wojny. Zamieszkiwali w nich głównie rolnicy, uprawiający okoliczne tereny, ale także rzemieślnicy, zajmujący się garncarstwem, budownictwem, tkactwem, odlewnictwem brązu, oraz kupcy, którzy prowadzili wymianę towarów z Syrią, Palestyną, Egiptem, a nawet drogą morską z mieszkańcami doliny Indusu.

Centralnym miejscem miasta był kompleks świątynny, w którym oddawano hołd bogu, opiekunowi miasta. Miasta były rozległe. W Eridu zabudowania wzniesione na 10 hektarach powierzchni zamieszkiwało prawie 2000 ludzi. W największych miastach wielkość populacji dochodziła do 50000 mieszkańców. Społeczeństwa państw sumeryjskich miały strukturę klasową, władzę w nich sprawował król-kapłan, najniżej znajdowali się niewolnicy.

Ok. 3000-2800 p.n.e. - okres Dżemdet-Nasr.

Nazwą Dżemdet Nasr określa się ostatnią fazę (około 3100-2900 p.n.e.) epoki predynastycznej w Mezopotamii (wczesna epoka brązu). Najbardziej charakterystyczną cechą kultury Dżemdet Nasr jest ceramika malowana na czarno i czerwono we wzory geometryczne (zwana ceramiką Dżemdet Nasr). Pojawiły się też wtedy reliefowe naczynia kamienne oraz naczynia metalowe i rzeźby figuralne (głowa z Uruk). Stosowano już wtedy dość powszechnie tak charakterystyczne dla Mezopotamii rzeźbione pieczęcie cylindryczne. Odkryto również pochodzące z tego okresu tabliczki z sumeryjskim pismem obrazkowym, będące głównie tekstami ekonomicznymi.

Ok. 2800-2350 p.n.e. - okres wczesnodynastyczny .

W tym okresie wyraźnie zaznaczyła się ekspansja kultury sumeryjskiej w kierunku północnym, głównie wzdłuż Eufratu. W południowej Mezopotamii znakomicie rozwijały się i prosperowały liczne miasta-państwa (m.in. Lagasz, Ur, Uruk, Umma), których władcy toczyli między sobą zaciekłe spory i wojny. Na jakiś czas dominację nad pozostałymi miastami-państwami udawało się uzyskać temu lub innemu ośrodkowi.

Ok. 2700 p.n.e. - Enme-baragesi z Kisz

Wybitny władca, który zapoczątkował próby podboju całego Sumeru

Ok. 2375-2350 p.n.e.- Lugal-zagesi z Ummy

Lugal-zagesi z Ummy władca miasta-państwa Umma. Dokonał podboju swojego odwiecznego rywala - miasta Lagasz, rządzonego przez reformatora ensi Urukaginę. Następnie zdołał pokonać wszystkich sumeryjskich lokalnych królów i zjednoczyć Sumer. Stolicę przeniósł do Uruk. Został jednak pokonany przez semickiego króla z północy Sargona Wielkiego z Akadu

Ok. 2350-2210 p.n.e.- okres staroakadyjski.

Sargon po podbiciu Sumeru stworzył wielkie imperium, które rozciągało się od Zatoki Perskiej po północną Mezopotamię. Po jego śmierci władzę przejęli dwaj synowie Sargona Akadyjskiego o imionach Rimusza i Man-isztusu.

2334-2275 p.n.e.- Sargon Akadyjski.

Sargon Akadyjski władca państwa akadyjskiego, założyciel dynastii i twórca imperium akadyjskiego, rozciągającego się od Elamu i dolnej Mezopotamii aż po Morze Śródziemne i Anatolię (zasięg ten jest dyskutowany). Uważany za twórcę pierwszego w dziejach świata imperium.

2254-2218 p.n.e.- Naram-Sin

Naram-Sin władca akadyjsi, przedstawiciel semickiej dynastii rządzącej w Mezopotamii z ośrodkiem w Akadzie (Akad - Agade), panował w latach około 2254-2218 p.n.e. lub też w około 2259-2223 p.n.e. Był on wnukiem Sargona Wielkiego z Akadu i obok swego dziadka jest najsłynniejszym przedstawicielem akadyjskiej dynastii. Naram-Sin prowadził bardzo aktywną politykę zagraniczną, naznaczoną wieloma kampaniami militarnymi, w tym poza Mezopotamią. Walczył na terenie Asyrii, o czym świadczą znaleziska archeologiczne w Niniwie (głowa Naramsina z brązu). Na północy walczył z Hurytami, a na północnym wschodzie wtargnął do gór w dzisiejszym Kurdystanie.

Ok. 2210-2120 p.n.e.- okres gutejski

Okres gutejski to ciemne wieki w historii Sumero-Akadu. Władzę objęli głównie Gutejczycy i Lulubajowie, zachowując typowo koczowniczy, lub półkoczowniczy tryb życia. Zadowalali się głównie daninami oraz łupami które zdobywali podczas regularnych najazdów na miasta byłego Sumero-Akadu. Najszybciej odrodziło się miasto Lagasz, dzięki swemu trudno dostępnemu położeniu.

2120-2005 p.n.e.- okres neosumeryjski

W roku 2113 p.n.e. władca z Uruk został obalony przez swojego gubernatora z Ur- Urnammu, który następnie podporządkował sobie cały Sumero-Akad. Oficjalnym bogiem państwa stał się bóg księżyca - Suena.

Prawdziwym twórcą potęgi III dynastii z Ur był

Szulgi (2095-2048 r. p.n.e.)

. Podbił on całą Mezopotamię oraz Elam. Dotarł nawet do Zatoki Perskiej. Doprowadził do perfekcji system zarządzania prowincjami i ziemią. Rdzeniem państwa był Sumer-Akad, a na terenach prowincji rządzili namiestnicy (ensi) w imieniu króla. Armią dowodzili dostojnicy wojskowi (szagina).

Za panowania Ur-Nammu państwo urosło do roli wielkiego imperium, jednak już jego następcy borykali się z wielkimi problemami, takimi jak rozwiązłość i kosztowność systemu administracyjnego. Do tego ogromnym problemem stało się utrzymanie odległych prowincji, w których lokalni namiestnicy uzurpowali sobie władzę starając się odłączyć od rdzenia państwa. Koczownicze ludy Amorytów, Hurytów i Elamitów regularnie atakują prowincje imperium. Barbarzyńskie ludy spustoszyły większość miast imperium.

2095-2048 p.n.e.- Szulgi

Szulgi z III dynastii Ur Zreformował armię, podjął szereg wypraw wojennych do Elamu i północnej Mezopotamii. Załoźył również szkoły skrybów w Ur i Nippur.

2005-1595 p.n.e.- okres starobabiloński

Po upadku Ur nastąpił okres ostrej rywalizacji między pozostałymi miastami. W wielu sumeryjskich miastach dominowali Semici (np. Amoryci), a język sumeryjski powoli stawał się językiem martwym i w roku 1800 p.n.e. był używany już tylko w literaturze i administracji.

Początkowo najsilniejszym miastem było sumeryjskie Isin, które opanowało Akad, a w roku 1931 p.n.e. wypędziło Elamitów z Ur. Jednak pod koniec XX w. p.n.e. na czoło wysunęło się miasto Larsa i na przełomie XIX i XVIII w. p.n.e. ostatecznie podbiło Isin. W roku 1763 p.n.e. potęga Larsy została zniszczona przez Hammurabiego - amoryckiego władcę akadyjskiego Babilonu. Dwadzieścia jeden lat później w Larsie wybuchła rebelia przeciwko władzy Babilonu. Po pięciu latach walk mieszkańcy Sumeru ulegli synowi Hammurabiego, Samsuilunowi.

W roku 1595 p.n.e. Babilon został złupiony przez Hetytów. Miasta sumeryjskie już się nie podniosły, a sami Sumerowie roztopili wśród ludów semickich.

1813-1781 p.n.e.- Szamszi-Adad I z Asyrii

Amoryta, syn Ilakabkabu z miasta Terka, założyciel amoryckiej dynastii państwa asyryjskiego w Mezopotamii, twórca pierwszego asyryjskiego imperium. Panował w latach 1813-1781 p.n.e. (lub jak podają inne źródła 1815-1782 p.n.e. albo też wg innej chronologii: 1750-1718 p.n.e.). Prowadził intensywną politykę podbojów, która doprowadziła Asyrię do pozycji mocarstwa w górnej Mezopotamii. Opanował terytoria od gór Zagros po Syrię i dotarł nawet do Morza Śródziemnego, o czym wiemy ze steli jaką pozostawił na jego wybrzeżach.

1792-1750 p.n.e.- Hammurabi z Babilonu

Hammurabi z Babilonu rozpoczynał rządy małym państwem. Dzięki mądrej polityce udało mu się podbić cały obszar Mezopotamii. Stolicą państwa został Babilon. Takie funkcjonowanie państwa wymagało przed wszystkim silnej władzy centralnej.Tak wiec król:dowodził armią; przyjmował posłów od innych władców i zawierał przymierza bądź wypowiadał im wojny; wydawał prawa, wydawał wyroku w sprawach sądowych;mianował urzędników; wysłuchiwał sprawozdań naczelników miast i podejmował odpowiednie decyzje w sprawach, które mu przedłożyli, zwłaszcza z uwagą przyjmował raporty o stanie sieci nawadniających i wydawał decyzje w sprawie budowy nowych kanałów i tam opiekował się świątyniami, składał ofiary bogom

Ważnym osiągnięciem Hammurabiego było uporządkowanie prawa w kraju- spisano Kodeks Hammurabiego zawierający przepisy prawa cywilnego i karnego. Hammurabi przyjął w swoim kodeksie zasadę talionu (prawo karne oparte na zasadzie odpłaty, "oko za oko, ząb za ząb"). Wyrok jednak w praktyce zależał od pozycji społecznej ofiary i winowajcy.

Społeczeństwo było podzielone na trzy grupy (możnych, lud i niewolników). Połowa spisanych w Kodeksie praw dotyczyła kwestii majątkowych i ich ochrony oraz spraw rodzinnych. Zawierał także podstawowe ceny towarów i usług. Hammurabi kazał wypisać swe prawa na wysokim, ponad dwumetrowym, kamiennym słupie (stela) i ustawić go w największej świątyni w Babilonie. U szczytu słupa wyrzeźbiono postać króla, stojącego przed jednym z bogów czczonych w całej Mezopotamii - Szamasza, który wręcza mu insygnia władzy. W ten sposób Hammurabi przypomniał wszystkim, ze prawa przez niego ułożone pochodzą od boga i nie wolno ich naruszać, gdyż obrażony bóg ukaże osobiście winowajcę. Wraz z końcem panowania Hammurabiego, świetność Babilonii upadła.

1595-1157 p.n.e.- okres średniobabiloński (Kasyci)

Kasyci to najeźdźcy, którzy zdobyli władzę w Babilonii po złupieniu Babilonu przez Hetytów około 1595 roku p.n.e. Wznieśli oni nową stolicę Durkurigazlu (Akarkuf)

Do nowych osiągnięć sztuki tego rejonu, związanych z panowaniem Kasytów, zalicza się produkcję modelowanej cegły. Z niej wznoszono świątynie zdobione fryzami z wypalanej cegły. Technika ta została później przejęta przez budowniczych z okresu nowobabilońskiego oraz przez Persów.

Innym charakterystycznym elementem sztuki tego okresu są "kudurru" - znaki graniczne. Znaki wykonywane były z kamienia, najczęściej z diorytu. Przechowywano je w świątyniach, jako potwierdzenie prawa własności do terenu, którego granice były opisane na kamieniu. Opis zawierał także prośbę wznoszoną do bóstwa i ciąg przekleństw, które dosięgną tych, którzy naruszą prawo własności. Zamiast wizerunku boga używano jego symbolu, co też było jedną z nowości wprowadzonych w tym okresie. Okres średnobabiloński zakończyło opanowanie Babilonii przez Asyryjczyków.

1157-626 p.n.e.- okres późnobabiloński

1126-1105 p.n.e.- Nabuchodonozor I z Babilonu

Odbudował kraj po wcześniejszych najazdach elamickich organizując sprawną administrację. Wyprawił się do Elamu i odzyskał zagrabiony wcześniej przez nich posąg Marduka. Walczył z grupkami Lulubejów na północnym wschodzie Mezopotamii. Przez pierwsze lata zdołał utrzymać zwierzchność nad Asyrią, dopóki nie objął tronu Aszurresziszi.

1115-1077 p.n.e.- Tiglatpilesar I z Asyrii

Okres jego panowania obfitował w liczne kampanie wojenne, które były ułatwione przez szersze zastosowanie żelaza do wyrobu broni. Źródła jego znajdowały się na terenie Azji Mniejszej. Dotarł najdalej w głąb Azji Mniejszej spośród dotychczasowych władców Asyrii. Dążył do zapewnienia krajowi dostaw cedru i otwarcia szlaków do miast Fenicji.

ok. 750-640 p.n.e.- okres neoelamicki

W VII w. p.n.e. doszło do kolejnej rozgrywki pomiędzy Asyrią i Elamem. Pod wodzą Aszurbanipala wojska asyryjskie odniosły nad Elamitami zwycięstwo w 653 p.n.e.- Teumman został pokonany w bitwie na rzeką Ulaya, a Suza została zajęta. W 647 p.n.e. wojska asyryjskie ponownie wkroczyły na terytorium Elamu z powodu obalenia przez Khumban-haltasza III proasyryjskiego króla i zdobyły Suzę. Miasto zostało doszczętnie zburzone, a mieszkańcy uprowadzeni w głąb państwa asyryjskiego (część z nich trafiła do Samarii w Palestynie).

745-727 p.n.e.- Tiglatpilesar III z Asyrii; unia personalna z Babilonem

Wprowadził wiele reform. Między innymi zreorganizował administrację podbitych prowincji, gdzie mianował namiestników. Podzielił prowincje na obwody (qannu). Powołał też armię zawodową - pułk królewski, obok armii podstawowej. W jego skład wchodzili głównie najemnicy z prowincji peryferyjnych. Za czasów jego rządów konnica w znacznym stopniu wyparła wozy bojowe.

W 729 p.n.e. Tiglatpilesar zdobył miasto Sipa kładąc kres uzurpacji Ukinizera. Powróciwszy do Babilonu koronował się na króla jako Pulu, co uczeni interpretują jako formę skrótu imienia Tiglat-Pilesar. W ten sposób ustanowił unię personalną między Asyrią a Babilonią.

Tiglatpilesar zainicjował, kontynuowany przez jego następców, zwyczaj masowych deportacji i przemieszania ludów: m.in. ludność Hamy w góry Zagros czy Babilończyków do Asyrii. Przyczyniło się to do "arameizacji" Imperium.

722-705 p.n.e.- Sargon II Wielki z Asyrii;

Sargon II Wielki władzę zdobył w wyniku przewrotu wojskowego w czasie oblężenia Samarii -obalił Salmanasara V. W latach 710 p.n.e. - 709 p.n.e. pokonał swego największego wroga, króla Babilonu Merodak-Baladana (Marduk-Apla-Idinę), dzięki czemu odzyskał Babilonię. W wyniku licznych wojen Sargon II zbudował potężne imperium asyryjskie dominujące na Bliskim Wschodzie.

669-631 p.n.e.- Asurbanipal z Asyrii;

Asurbanipal był ostatnim wybitnym królem Asyrii z dynastii Sargonidów, Mimo rozruchów wewnętrznych utrzymał państwo w granicach od Zatoki Perskiej do Morza Śródziemnego. Założył wielką bibliotekę w Niniwie.

W 667 r. p.n.e. zorganizował wyprawę na Egipt. Pokonał króla Taharkę z władającej Egiptem XXV dynastii koszyckiej. Wojska asyryjskie zdobyły Memfis oraz Teby, skąd wywiozły cenne łupy. Spośród egipskiej arystokracji, która uznała się za jego wasali, wybrał Necho z Sais, jako swojego przedstawiciela w zdobytym kraju. Część arystokracji wywiózł do Niniwy jako zakładników.

612 p.n.e.- zdobycie Niniwy

Przez sprzymierzone siły medyjsko-babilońskie. Upadek asyryjskiej stolicy doprowadził do opanowania rdzennej Asyrii przez przeciwników. Nastąpił koniec państwowości Asyrii.

626-539 p.n.e.- okres chaldejski

W 626 p.n.e. Nabopolasar

Nabopolasar ponownie zjednoczył królestwo babilońskie, a jego syn Nabopolasar II (Nabuchodonozor II) doprowadził je do potęgi. Ten okres w dziejach Babilonu nazywany jest nowobabilońskim.

Za panowania Nabuchodozora Babilon został rozbudowany. Miasto, na planie prostokąta, otoczono podwójnym, wysokim murem obronnym, wzmocnionym wieżami rozmieszczonymi co 50 metrów. Przestrzeń pomiędzy murami wypełniono ziemią. Pałac z własnymi fortyfikacjami znajdował się w części północnej miasta. Wewnątrz zbudowano dziedzińce. Trzy pierwsze połączone były ogromnymi bramami. Trzeci dziedziniec poprzedzał sale reprezentacyjne, m.in. tronową o wymiarach 52,0 x 17,0 m. Dekoracja ścian wykonana była z mozaiki ze szkliwionej, kolorowej cegły. Fryz przedstawiał szereg kroczących lwów, nad nimi pokazano drzewa życia.

626-605 p.n.e.- Nabopolasar z Babilonu

Nabopolasar z Babilonu założyciel dynastii chaldejskiej, król państwa nowobabilońskiego od 626. Ojciec Nabuchodonozora II; 614 wyparł Asyryjczyków z Babilonii; 614 zdobył Niniwę, 609 zniszczył Harran; rywalizował z Egiptem.

605-562 p.n.e.- Nabuchodonozor II z Babilonu

Nabuchodonozor II z Babilonu jego panowanie było okresem hegemonii państwa chaldejskiego na Bliskim Wschodzie. Nabuchodonozor zasłynął również jako słynny budowniczy, przekształcił Babilon w potężną twierdzę.

Za jego czasów powstały w Babilonie m.in. brama Isztar, świątynia Marduka Esagila, potrójny mur Babilonu (strategiczna budowla na lewym brzegu rzeki Eufrat, licząca 18 km) czy wreszcie ziggurat Etemenanki, (biblijna Wieża Babel). Z jego osobą wiąże się podanie o jednym z siedmiu cudów świata starożytnego - "wiszących ogrodach" w Babilonie.

539 p.n.e.- zdobycie Babilonu przez Cyrusa II (ok. 590-529 p.n.e.)

Cyrus II, król Persji z dynastii Achemenidów, syn króla Anszanu Kambyzesa I i medyjskiej księżniczki Mandane. Zjednoczył w ramach swojego imperium wiele ówczesnych państw i narodów. Znany nie tylko z wielkich osiągnięć militarnych, z tolerancji i sprawiedliwości.

W 539 p.n.e. ruszył przeciwko imperium nowobabilońskiemu. Pokonał Belszarusura, - biblijnego Baltazara - w bitwie pod Opis i w 539 p.n.e. zajął Babilon, tworząc największą monarchię ówczesnego świata. Po zdobyciu Babilonu zezwolił Żydom na powrót z "niewoli babilońskiej" i odbudowę Jerozolimy, której potrzebował jako bazy do planowanego podboju Egiptu (dzieło to dokończył jego syn Kambyzes). Pozwolił też na odbudowę Świątyni Jerozolimskiej.